Διαφορές και κοινά ανάμεσα στη φωτοειδησιογραφία , τη φωτογραφία ντοκιμαντέρ και τη φωτογραφία δρόμου

Εισαγωγή

Υπάρχουν είδη φωτογραφίας που ο τίτλος τους και μόνο είναι αυτονόητος. Φωτογραφία μόδας, αρχιτεκτονικού τοπίου, άγριας ζωής. Υπάρχουν και είδη φωτογραφίας με θολά μεταξύ τους όρια. Μια τέτοια περίπτωση είναι η φωτογραφία δρόμου, η φωτοειδησιογραφία και η φωτογραφία ντοκιμαντέρ.

Φωτοειδησιογραφία (Journalistic Photography)

H φωτοειδησιογραφία αφορά την κοινοποίηση ειδήσεων μέσω εικόνων. Το θέμα και η τοποθεσία της φωτογράφισης υπαγορεύονται από το γεγονός το οποίο καλύπτεται. Είναι μια καταγραφή πραγματικού χρόνου και γίνεται αληθινός αγώνας δρόμου για να δημοσιευθεί όσο το δυνατόν συντομότερα. Δεν υπάρχει η συγκατάθεση των φωτογραφιζόμενων, με συνέπεια η καταγραφή να είναι αυθεντική. Συνήθως βγαίνουν πολλές φωτογραφίες, μεταξύ τους συναφής, που κατά κανόνα συνοδεύουν και επιβεβαιώνουν ένα κείμενο. Το ζητούμενο είναι η αντικειμενικότητα της πληροφόρησης και όχι τόσο η τεχνική και καλλιτεχνική αξία της φωτογραφίας.

Όλα τα παραπάνω συμπυκνώνονται καλύτερα στα λόγια του Γιάννη Μπεχράκη, ενός φωτογράφου άρρηκτα συνδεδεμένου με τις σημαντικότερες στιγμές της σύγχρονης φωτοειδησιογραφίας στην Ελλάδα και τον κόσμο: “Εγώ δεν είμαι καλλιτέχνης. Είμαι φωτορεπόρτερ, μεταφορέας ενός μηνύματος. Νιώθω άβολα να μιλώ για ομορφιά, αισθάνομαι ένοχος.”

Παρόλα αυτά αναγνωρίζει την αξία του ταλέντου και της αισθητικής, τα οποία “εάν τα έχεις οφείλεις να τα καλλιεργείς”, την κεφαλαιώδη σημασία της έμπνευσης - “εάν δεν έχεις έμπνευση στην τέχνη δεν υπάρχεις”, την αποτύπωση της αποφασιστικής στιγμής “εκείνο το απειροελάχιστο κομμάτι του δευτερολέπτου το οποίο παγώνεις με ένα κλικ της φωτογραφικής μηχανής και όπου όλα τα συναισθήματα σου, τα οποία προσπαθείς να αποτυπώσεις μέσα από την φωτογραφία βρίσκονται στο ζενίθ, η στιγμή της κορύφωσης της δράσης και της έντασης, η στιγμή που θα μιλήσει στο μυαλό και την ψυχή αυτού που θα δει την φωτογραφία” και την σωστή χρήση της τεχνικής “όπως η επιλογή φακού και η γωνία λήψης”.

Η σημασία της υψηλής τεχνικής και αισθητικής, ακόμα και στο φωτορεπορτάζ, δεν έχει να κάνει με την ικανοποίηση προσωπικών στάνταρ ή κάποιας αυταρέσκειας. Έχει μια βαθύτερη, πολύ μεγαλύτερη σημασία: “Όταν θέλεις να περάσεις ένα μήνυμα δεν μπορείς να το δώσεις τυλιγμένο σε λερωμένο χαρτί. Γιατί καταρχάς πρέπει να προκαλέσεις το ενδιαφέρον του θεατή. Και για να το κάνεις αυτό, πρέπει η φωτογραφία, που είναι ο φορέας του μηνύματος, να δημιουργεί συναισθήματα. Αν όμως σου δημιουργήσει απέχθεια και αηδία, θα γυρίσεις την σελίδα και δεν θα σταθείς σε αυτή, οπότε δεν θα πάρεις το μήνυμα.”

Για το είδος φωτογραφίας που υπηρέτησε πιστά αναφέρει: “Η έμπνευση, τουλάχιστον στον τομέα μου, πρέπει να έχει μια διάσταση ουσιαστική, πανανθρώπινη. Όχι δηλαδή η τέχνη για την τέχνη, αλλά ένα έργο με αισθητική και δύναμη που θα είναι φορέας κάποιων μηνυμάτων. Αν μπορείς λοιπόν να τα βάλεις όλα αυτά σε μια φωτογραφία, αυτό θέτει την καλλιτεχνική δημιουργία στην υπηρεσία του σκοπού που έχει θέσει στη ζωή σου. Και ο δικός μου σκοπός, το όραμα που με θρέφει, η πιο βαθειά μου επιθυμία είναι να αλλάξω τον κόσμο, να τον κάνω πιο δίκαιο.”

Μπορεί λοιπόν να μην επιδίωκε οι φωτογραφίες του να αναδύουν μια επιφανειακή ομορφιά, αλλά άντεξαν στην δοκιμασία του χρόνου γιατί αποπνέουν κάτι βαθύτερο. Την δύναμη της ζωής και το μεγαλείο του ανθρώπου.

Όπως για παράδειγμα η παρακάτω φωτογραφία, στην Ειδομένη τον χειμώνα του 2015, με τον πατέρα πρόσφυγα, που κουβαλά την κόρη του μέσα στην βροχή την αγκαλιάζει και την φιλά.

Ή η παρακάτω φωτογραφία τραβηγμένη μετά καταστροφικό σεισμό στο Κασμίρ το 2006, η οποία δεν εστιάζει στα ερείπια των κτιρίων, αλλά στην δύναμη της γυναίκας να ξαναχτίσει την ζωή της, με ότι κατάφερε να περισώσει.

Η δύναμη της φωτοειδησιογραφίας να περνά μηνύματα και να επηρεάζει τον κόσμο είναι πανίσχυρη. Για παράδειγμα η παρακάτω φωτογραφία “The Terror of War” του φωτορεπόρτερ Nick Ut, τραβηγμένη στο Βιετνάμ το 1972, για το Associated Press. Φωτογραφίες σαν και αυτή μετέφεραν την φρίκη του πολέμου στους πολίτες των ΗΠΑ, γεγονός που γιγάντωσε το αντιπολεμικό κλίμα και βοήθησε στον τερματισμό του πολέμου.

Η προσωπική μου ενασχόληση με την φωτοειδησιογραφία είναι απειροελάχιστη. Περιορίζεται στην κάλυψη της πορείας ένα χρόνο μετά την τραγωδία του σιδηροδρομικού δυστυχήματος στα Τέμπη. Αρχικά η προσέγγιση μου στην κάλυψη ήταν πιο φοβική, πιο αποστασιοποιημένη, ώσπου είδα έναν ανεκδιήγητο αστυνομικό να εκτοξεύει ένα καπνογόνο, στοχευμένα, επάνω σε μια ηλικιωμένη, την στιγμή που διέσχιζε την Εγνατία. Αυτό έκανε ένα “κλικ” μέσα μου. Aπό εκείνη την στιγμή και μετά λειτούργησα σαν φωτορεπόρτερ φωτογραφίζοντας, στην κορυφή της πορείας, την απρόκλητη επίθεση της αστυνομίας με δακρυγόνα στην ειρηνική πορεία.

Φωτογραφία ντοκιμαντέρ (Documentary Photography)

Η φωτογραφία ντοκιμαντέρ χρησιμοποιείται για να καταγράψει γεγονότα ή περιβάλλοντα, σχετικά με τα κοινωνικά, πολιτιστικά, πολιτικά γεγονότα, καθώς και με την καθημερινή ζωή. Το θέμα και η τοποθεσία της φωτογράφισης προεπιλέγεται από τον φωτογράφο. Συνήθως υπάρχει η συγκατάθεση των φωτογραφιζόμενων, με συνέπεια οι εκφράσεις και τα συναισθήματα που προκύπτουν να χάνουν σε αυθορμητισμό. Αφορά project που εξελίσσονται σε διάρκεια χρόνου και κατά την διάρκεια του βγαίνουν πολλές φωτογραφίες, μεταξύ τους συναφής. Το ντοκιμαντέρ συχνά έχει σχολιασμό, τουλάχιστον ως εισαγωγή στις εικόνες, στο οποίο δηλώνονται οι προθέσεις του φωτογράφου. Το ζητούμενο είναι η αφήγηση μια ιστορίας με μοναδικό, πειστικό και οπτικά ελκυστικό τρόπο.

Η φωτογραφία ντοκιμαντέρ και η φωτοειδησιογραφία είναι συγγενή είδη φωτογραφίας, καθώς και τα δύο θεωρούνται ρεαλιστικές αναπαραστάσεις του κόσμου. Η φωτογραφία ντοκιμαντέρ γενικά σχετίζεται με μακροπρόθεσμα project με πιο σύνθετη ιστορία, ενώ το φωτορεπορτάζ αφορά πιο έκτακτες ειδήσεις.

Ένας από τους πρώτους φωτογράφους του είδους ο Adam Clark Vroman, ο οποίος κατέγραψε την ζωή των ιθαγενών ινδιάνων στην αυγή του 20ου αιώνα, έγραψε στο ημερολόγιο του: “Η πρώτη μου σκέψη ήταν να ξαναδώ [τον χορό] και να μάθω περισσότερα γι' αυτόν, γιατί έγινε και πώς έχει σχεδιαστεί. Ένιωσα ότι θα μπορούσα να περάσω έναν χρόνο εκεί, να είμαι ένας από αυτούς και να μάθω τους τρόπους και τις πεποιθήσεις τους.”

Τη δεκαετία του 1930, η Μεγάλη Οικονομική Ύφεση υπήρξε η αφορμή για ένα κύμα φωτογραφίας, που ανέδειξε θρυλικούς φωτογράφους ντοκιμαντέρ, συμπεριλαμβανομένων των Walker Evans, Dorothea Lange, Russell Lee, John Vachon, και Marion Post Wolcott, μεταξύ άλλων. Σε αυτή τη γενιά πιστώνεται η αντικειμενικότητα των καταγραφών σε συνδυασμό με την συνειδητή προσπάθεια ανάδειξης των ανισοτήτων, με στόχο την κοινωνική αλλαγή.

Dorothea Lange: “Μια φωτογραφία ντοκιμαντέρ δεν είναι καθαυτή μια πραγματική φωτογραφία. Είναι μια φωτογραφία που μεταφέρει το πλήρες νόημα του επεισοδίου.”

Giles Duley: “Για μένα, η φωτογραφία ντοκιμαντέρ συνοδεύεται πάντα από μεγάλη ευθύνη. Όχι μόνο από το να αφηγούμαι την ιστορία με ειλικρίνεια και ενσυναίσθηση, αλλά και από το να βεβαιώνομαι ότι οι σωστοί άνθρωποι την ακούν. Όταν φωτογραφίζεις κάποιον που πονάει ή νιώθει δυσφορία, σε εμπιστεύεται ότι θα βεβαιωθείς ότι οι εικόνες θα λειτουργήσουν ως εκπρόσωπός του.”

Giles Duley. 2008. Nick, living with Autism.

Η προσωπική μου ενασχόληση με την φωτογραφία ντοκιμαντέρ είναι μικρή. Το πρώτο μου project που μπορεί να θεωρηθεί ότι ανήκει σε αυτό το είδος είναι “Τα Graffiti στα Άνω Λαδάδικα”, μια καταγραφή αυτής της σύγχρονης μορφής αστικής τέχνης, σε μια αγαπημένη γωνιά της πόλης, το οποίο έγινε zine και μπορεί κάποιος να το διαβάσει στο τμήμα e-Magazines αυτού του site. Η αίσθηση που μου αφήνει είναι ότι είναι συγγενές είδος με το video, όπου πριν την καταγραφή θα πρέπει να υπάρχει ένα παγιωμένο σενάριο (ποια πλάνα και σε ποια σειρά) και κατ΄ αυτή την έννοια είναι αυτό που με ελκύει περισσότερο.

Φωτογραφία Δρόμου (Street Photography)

Η φωτογραφία δρόμου ασκείται για καλλιτεχνικούς σκοπούς και καταγράφει αδιαμεσολάβητες, τυχαίες επαφές και περιστατικά σε δημόσιους χώρους. Σε αυτό το είδος φωτογραφίας δεν υπάρχει ένα προεπιλεγμένο θέμα και τοποθεσία. Ο φωτογράφος μπορεί να περιπλανηθεί για πολλά χιλιόμετρα, σε γνωστά και άγνωστα μέρη, έως ότου βρει ένα θέμα που θα του κεντρίσει το ενδιαφέρον. Είναι καταγραφή μιας σκηνής της πραγματικότητας, μιας στιγμής στον χρόνο και χωρίς απαίτηση άμεσης δημοσιοποίησης. Δεν υπάρχει η συγκατάθεση των φωτογραφιζόμενων, με συνέπεια η καταγραφή να είναι αυθεντική. Οι φωτογραφίες που βγαίνουν σε μια εξόρμηση δεν έχουν κατ’ ανάγκη μεταξύ εννοιολογική συνάφεια. Το κείμενο, συμπεριλαμβανομένων των λεζάντων ως βοήθημα στις γκαλερί, συχνά αποθαρρύνεται στη φωτογραφία δρόμου. Το ζητούμενο δεν είναι η απόλυτη αντικειμενικότητα της καταγραφής αλλά η αποτύπωση της, ασυνείδητα - σε κλάσματα δευτερολέπτου, μέσα από την ψυχοσύνθεση και την οπτική αντίληψή του φωτογράφου.

Μια καλή περιγραφή της φωτογραφίας δρόμου έδωσε ο βετεράνους του είδους Alex Webb: “Ένας φωτογράφος δρόμου περιπλανιέται και ανταποκρίνεται αυθόρμητα σε αυτό που βρίσκει, αντί να αναζητά συνειδητά συγκεκριμένα πράγματα, αφήνοντας τον κόσμο -και το ασυνείδητό του- να τον οδηγήσει εκεί που θέλει. Αυτή η αρχική προσέγγιση ή στάση κάνει τη φωτογραφία δρόμου διαφορετική από την πιο κατευθυνόμενη φωτοειδησιογραφία, στην οποία υπάρχει μια συνειδητή προσπάθεια να βρεθεί μια «ιστορία» - και επίσης κάνει τη φωτογραφία δρόμου διαφορετική από την πιο εννοιολογική φωτογραφία, στην οποία υπάρχει συχνά μια προκαθορισμένη ατζέντα”.

Alex Webb. 1996. Nuevo Laredo, Tamaulipas, Mexico.

Η σαφής διάκριση είναι ότι η φωτογραφία δρόμου συνήθως αποτυπώνει μια απρογραμμάτιστη στιγμή στο χρόνο και, σε αντίθεση με τη φωτογραφία ντοκιμαντέρ, απουσιάζει ένα κεντρικό θέμα. Ωστόσο, οι φωτογραφίες δρόμου μπορούν και συχνά αποκτούν αξία ως εικόνες ντοκιμαντέρ, ειδικά μέσα στο χρόνο, επειδή προσφέρουν μια ματιά σε μια σκηνή από το παρελθόν και λειτουργούν ως ψηφίδες κοινωνικής ιστορίας.

Η φωτογραφία δρόμου, είναι το είδος που επιτρέπει στον φωτογράφο να εκφραστεί περισσότερο καλλιτεχνικά.

Μεγάλη σημασία για τον φωτογράφου δρόμου έχει να διαισθάνεται, να “μυρίζει” την αποφασιστική στιγμή και να δρα ακαριαία. Κατά τα λεγόμενα του φωτογράφου Fred Herzog: “Μόνο λίγοι άνθρωποι μπορούν να δουν, αλλά οι περισσότεροι άνθρωποι ούτε καν κοιτάζουν”, του φωτογράφου Garry Winogrand: “Έχεις μια ζωή μπροστά σου για να μάθεις τεχνική. Αλλά μπορώ να σε διδάξω κάτι που είναι πιο σημαντικό από την τεχνική, πώς να βλέπεις. Μάθε το αυτό και το μόνο που έχεις να κάνεις μετά είναι να πατήσεις τον φωτοφράκτη.”

Kαι του Henri Cartier Bresson: “Σκέψου τη φωτογραφία πριν και μετά, ποτέ κατά τη διάρκεια. Το μυστικό είναι να παίρνεις τον χρόνο σου. Δεν πρέπει να πηγαίνεις πολύ γρήγορα. Το θέμα πρέπει να σε ξεχάσει. Τότε, όμως, πρέπει να είσαι πολύ γρήγορος.”

Henri Cartier-Bresson. 1932. Hyères, France

Στη, μικρή ομολογουμένως, ενασχόληση μου με την φωτογραφία δρόμου και σε αντίθεση με την πλειοψηφία των άλλων φωτογράφων που προτιμούν την λήψη με κανονικούς (50mm) ή ημιευρυγώνιους φακούς (35mm), εγώ ξεκάθαρα προτιμώ την λήψη με ευρυγώνιους φακούς (24mm).

Συμπερασματικά

Μπορούμε να ξεχωρίσουμε τα τρία συγγενή είδη φωτογραφίας με παρακάτω κριτήρια:

- Υπάρχει προεπιλεγμένο θέμα; Στην φωτοειδησιογραφία και την φωτογραφία ντοκιμαντέρ ναι. Στη φωτογραφία δρόμου όχι.

- Η καταγραφή είναι στιγμιαία ή γίνεται σε βάθος χρόνου; Στην φωτοειδησιογραφία και τη φωτογραφία δρόμου γίνεται στιγμιαία. Στη φωτογραφία ντοκιμαντέρ γίνεται σε βάθος χρόνου.

- Υπάρχει ανάγκη άμεσης δημοσιοποίησης; Στην φωτοειδησιογραφία ναι. Στη φωτογραφία ντοκιμαντέρ μόλις ολοκληρωθεί το project. Στη φωτογραφία δρόμου όχι.

- Υπάρχει η συγκατάθεση των φωτογραφιζόμενων; Στην φωτοειδησιογραφία και τη φωτογραφία δρόμου όχι. Στη φωτογραφία ντοκιμαντέρ ναι.

- Υπάρχει συνάφεια ύφους και εννοιολογική μεταξύ των φωτογραφιών μιας φωτοεξόρμησης; Στην φωτοειδησιογραφία και την φωτογραφία ντοκιμαντέρ ναι. Στη φωτογραφία δρόμου συνήθως όχι.

- Οι φωτογραφίες συνοδεύονται από κείμενο; Στη φωτοειδησιογραφία οι φωτογραφίες συνοδεύουν και επιβεβαιώνουν ένα κείμενο. Στη φωτογραφία ντοκιμαντέρ υπάρχει σχολιασμός, τουλάχιστον ως εισαγωγή στις εικόνες, στο οποίο δηλώνονται οι προθέσεις του φωτογράφου. Στη φωτογραφία δρόμου το κείμενο συχνά αποθαρρύνεται, ακόμα και ως λεζάντα στις εκθέσεις γκαλερί.

- Ποιο προέχει; Η αντικειμενικότητα της καταγραφής ή η ελευθερία καλλιτεχνικής έκφρασης; Στην φωτοειδησιογραφία και την φωτογραφία ντοκιμαντέρ προέχει η αντικειμενικότητα της καταγραφής. Στη φωτογραφία δρόμου προέχει η ελευθερία καλλιτεχνικής έκφρασης.

Επίλογος

Παρ όλες τις επιμέρους διαφορές, που καταγράφηκαν παραπάνω, αυτά τα τρία είδη φωτογραφίας μοιράζονται κοινές ρίζες. Και τα τρία καταγράφουν την ανθρώπινη ζωή, κοινωνική, πολιτιστική, πολιτική ή καθημερινή. Απαιτούν από τον φωτογράφο, πέρα από την τεχνική, την ικανότητα να βλέπει και να αποτυπώνει την αποφασιστική στιγμή. Απαιτούν την καλλιέργεια της αισθητικής. Απαιτούν την αυθεντικότητα και την ατομική ηθική, ώστε οι καταγραφές να ξεφεύγουν από την τάση της μόδας που επιβάλλουν το marketing και τα social media. Και τέλος κανένα δεν πρέπει να είναι snapshot, όπως δυστυχώς κατά κόρον παρατηρείται, δηλαδή φωτογραφίες άτεχνες, με κλισέ κάδρα, που είναι κενές περιεχομένου.